Kapsamlı Ders Notu ve İnteraktif Rehber
| Özellik | Ahlak (Moral) | Etik |
|---|---|---|
| Tanım | Toplumun benimsediği örf, adet ve kurallar bütünü | Ahlaki kuralların felsefi açıdan incelenmesi |
| Boyut | Pratik (Uygulamalı) | Teorik (Eleştirel Değerlendirme) |
| Kaynak | Toplumsal gelenek ve töreler | Felsefi düşünce ve sorgulama |
| Değişkenlik | Kültürel ve zamana bağlı | Evrensel ilkeler arar |
| Sözcük Kökeni | Latince "moralis" (görenek) | Yunanca "ethos" (karakter, gelenek) |
Etik, insan eylemlerinin "iyi" veya "kötü", "doğru" veya "yanlış" yönlerini inceler. Bu değerlendirme, yalnızca kişinin kendine ait yargılarından değil, toplumun genel ölçütlerinden, kültür, gelenek ve felsefi yaklaşımlardan da beslenir.
Sokrates'in ileri sürdüğü ve Antik Yunan düşüncesinde öne çıkan bir kavramdır. Temel olarak "ruhsal olgunluğu" ve "ahlaki üstünlüğü" ifade eder.
Kişinin kendi niyet ve davranışlarını kendi ahlaki değerleri açısından değerlendirdiği içsel bir mekanizmadır. Bir tür "iç ses" veya "iç mahkeme" olarak, bireyin eylemlerini sürekli denetleyip iyi veya kötü olduğuna dair bir uyarı ya da onay verir.
Kişiyi başkalarından ayıran, onun davranış örüntülerini belirleyen "temel kişilik özelliği" veya "ayırıcı nitelik" olarak tanımlanır.
Karakter şu faktörlerle şekillenir:
Yazılı veya yazılı olmayan kural veya ilke bütününü ifade eder.
| Norm Türü | Örnek | Yaptırım |
|---|---|---|
| Ahlaki Norm | "Dürüst ol" | Vicdani rahatsızlık, toplumsal kınama |
| Hukuki Norm | "Kırmızı ışıkta geçme" | Ceza, para cezası |
| Nezaket Kuralı | "Yemek yerken ağzını kapalı tut" | Sosyal dışlanma |
Bir öğretmen, öğrencisinin ödevini başka bir kaynaktan kopyaladığını fark eder. Bu durumda:
Bir öğretmene veli pahalı bir hediye getiriyor:
Meslek içinde rekabetin adil, saygılı ve dürüst sınırlar içinde kalmasını sağlar. Aynı mesleğin üyelerinin birbirini haksız şekilde karalamaması, yanlış bilgi yaymaması gibi kurallar rekabetin etik çerçevede yürümesine yardımcı olur.
Mesleki onura aykırı eylemlerde bulunan veya işini mesleğin gerektirdiği standartların çok altında yapan üyeleri tespit etmek ve dışlamak konusunda bir araçtır. Bu, hem mesleğin saygınlığını korur hem de hizmet alan kişilerin korunmasını sağlar.
Her mesleğin kendine özgü bir misyonu veya hizmet ideali vardır. Meslek etiği, bu "hizmet amacının" ticari kaygı ya da kişisel çıkar gibi faktörlerle gölgelenmesini önleyerek meslek üyelerinin yüce hedeflere odaklanmasını sağlar.
| Yaklaşım | Özellik | Avantaj | Dezavantaj |
|---|---|---|---|
| Etik Kodlar (Resmî, Yazılı, Standart) |
Yazılı kurallar bütünü, evrensel değerlerden uyarlama, idealist metinler | Somut referans sunar, tutarlılık ve güvenilirlik artırır | Aşırı genel olabilir, gerçek hayattaki karmaşık problemleri tam yanıtlayamayabilir |
| İkilemli Yaklaşım | Gerçek zıtlıklar ve çelişkileri ele alır, somut sorunlara odaklanır | Gerçekçi analiz, hikâye ve olay analizlerinin gücü | Genel standartları reddetmeye meyilli, ortak kuralları göz ardı etme riski |
| Standart Yaklaşım | Kurumsallaşma, prosedürler kılavuzu, hesap verebilirlik sistemleri | Tutarlılık ve saydamlık sağlar, belirsizlikleri giderir | Aşırı prosedürel olabilir, esnekliği azaltabilir |
"Ahlâkta olması gereken nedir?"
"Ahlâki değerler ve kurallar gerçekte nasıl ortaya çıkıyor, insanlar fiilen nasıl davranıyor?"
| Etik Sistemi | Temel İlke | Öncü Filozof | Avantaj | Dezavantaj |
|---|---|---|---|---|
| Amaçlanan Sonuç Etiği (Teleolojik/Faydacılık) |
Eylemin doğruluğu sonuçlarına göre değerlendirilir | Bentham, Mill | Toplumsal yarar ve mutluluğu merkez alır | Bireysel hakların ihmal edilme riski |
| Kural Etiği (Deontolojik) |
Davranışın doğruluğu evrensel kurallara uyumuna bağlıdır | Kant | Evrensel ve sağlam kurallar sunar | Katı kuralların esneklik sorunu |
| Toplumsal Sözleşme Etiği | Birey ile toplum arasındaki ortak uzlaşma | Rousseau | Toplumsal barış ve birlikte yaşama kültürü | Azınlık haklarının göz ardı edilme riski |
| Kişisel Etik | İç dünya ve vicdan ön plandadır | Buber | Otantik ve samimi davranışa yönlendirir | Toplumsal uzlaşı ve düzen ikinci plana itebilir |
| Sosyal Yaşam Etiği | İnsanların birbirine bağımlılığı ve ortak yaşam | - | Dayanışma ve "biz bilinci"ni güçlendirir | Bireysel özgürlükler zayıflayabilir |
| Erdem/Karakter Etiği | "Ne tür eylem?" yerine "Ne tür insan?" | Aristoteles | Kişinin bütüncül gelişimini gözetir | Erdemler listesi değişebilir, somut kurallar eksik |
| Sezgilere Dayalı Etik | Ahlaki doğrular sezgi yoluyla kavranır | - | Hızlı ve kesin kararlara yol açabilir | Her bireyin sezgisi farklı olabilir |
| Kazuistik Etik | Somut vakalar ve uygulamalı etik | - | Pratik, gerçekçi, etkili öğrenme | Genelleme zorlaşır, her olay için yeni değerlendirme |
| Haklar Temelli Etik | Bireysel haklar ve özgürlükler merkezde | - | Bireylerin temel güvencesini güçlü şekilde korur | Toplumsal çıkar-bireysel hak çatışması güçlüğü |
Öğretmenler, her öğrencinin kendine özgü yetenek ve ilgi alanlarına sahip olduğunu kabul etmeli; bu potansiyeli keşfetme ve geliştirme yönünde çaba göstermelidir.
Not verme, proje değerlendirme, disiplin uygulama gibi süreçlerde öğretmenler, tarafsız ve adil davranarak öğrenciler arasında haksız ayrımlara yol açmamalıdır.
Okul etkinlikleri için toplanan paralar veya veli bağışları gibi konularda şeffaf ve kayda dayalı süreçler yürütmek önemlidir.
Öğretmenler, öğrencilere gerçek bilgilere dayalı içerikler sunmalı, akademik kaynakları doğru şekilde referans göstermeli, yanıltıcı veya eksik bilgi aktarmaktan kaçınmalıdır.
Velilerin veya öğrencilerin pahalı hediyeler vermesi, öğretmeni taraflı davranmaya itebilir. Öğretmenler bu tür durumlara karşı hassas olmalı ve hediye alma sınırlarına dikkat etmelidir.
| İlişki Boyutu | Temel İlkeler | Uygulamalar | Dikkat Edilecekler |
|---|---|---|---|
| Meslektaşlara Karşı | Saygı, gizlilik, dayanışma | Ders materyali paylaşma, ortak projeler, yeni öğretmenlere destek | Dedikodu yapmama, meslektaşları karalama |
| Öğrencilere Karşı | Adalet, saygı, gizlilik, gelişim desteği | Eşit öğrenme fırsatı, pozitif sınıf atmosferi, rehberlik | Ayrımcılık yapmama, kişisel bilgileri paylaşmama |
| Aile ve Topluma Karşı | İş birliği, şeffaflık, topluma örnek olma | Veli toplantıları, toplum projelerine katılım, sosyal sorumluluk | Kişisel yaşantıda dikkatli olma, örneklik |
Kişilerin din, dil, ırk, cinsiyet, engellilik veya benzeri herhangi bir farklılık nedeniyle haksız biçimde dezavantajlı muameleye tabi tutulması.
Aile, akraba, hemşehri, parti üyeliği vb. gerekçelerle birine ayrıcalıklı muamele yapılması.
Gücü elinde bulunduran kişi veya grubun, sistematik ve sürekli psikolojik baskı uygulayarak bir çalışanı dışlamaya veya yıpratmaya çalışması.
| Boyut | Sonuçlar | Örnekler |
|---|---|---|
| Bireysel | İş kaybı, itibar kaybı, yasal sonuçlar, psikolojik maliyet | Disiplin cezası, para cezası, görevden alma, vicdan azabı |
| Kurumsal | İmaj zedelenmesi, verimlilik kaybı, maddi kayıplar | Güven kaybı, motivasyon düşüklüğü, finansal zarar |
| Toplumsal | Yozlaşma, adaletsizlik, ekonomik maliyet, ahlaki çöküş | Güvensizlik, eşitsizlik derinleşmesi, değer aşınması |
Her bakanlık veya kamu kuruluşu, kendi bünyesinde en az üç kişiden oluşan bir Etik Komisyonu kurar.
Kamu görevlilerinin davranışlarıyla ilgili etik ilkelere aykırılık iddiaları veya disiplin suçu kapsamına girebilecek eylemler Yetkili Disiplin Kurulları tarafından incelenir.
| İlke | Açıklama | Uygulama Alanı |
|---|---|---|
| Kamu Hizmeti Bilinci | Hizmet alanının temel amacının kamu yararını sağlamak olduğunu bilmek | Etkinlik, yerindelik ve ekonomiklik |
| Halka Hizmet Bilinci | Vatandaş odaklı, kolaylaştırıcı ve açık iletişim | Kasıtlı geciktirme ve keyfi davranıştan kaçınma |
| Hizmet Standartlarına Uyma | Belirlenen süre, prosedür ve teknik standartları uygulama | Zamanında ve doğru hizmet sunma |
| Dürüstlük ve Tarafsızlık | Ayrımcılık yapmama, adil davranma ve nesnellik | Kişisel duygular ve yakınlıkların görev icrasında belirleyici olmaması |
| Saygınlık ve Güven | Örnek davranışlar sergileyerek vatandaşın güvenini pekiştirme | Görev dışında da kurum itibarını koruma |
| Çıkar Çatışmasından Kaçınma | Görevin tarafsız yapılmasını etkileyen kişisel menfaatten kaçınma | Akrabaya torpil, karşılıklı menfaat ilişkisinden uzak durma |
Kamu görevlisinin karar, görev veya tarafsızlığını etkileme potansiyeli taşıyan her türlü maddi veya maddi olmayan menfaat "hediye" niteliğinde sayılır.
Bir belediye memuru, ilçe sakinlerinden birinin inşaat ruhsatı başvurusu sırasında kendisine "teşekkür hediyesi" olarak lüks bir telefon vermek ister.
Bir eğitim seminerinde tüm katılımcılara verilen promosyon kalem ve notluk.
"Söyleyeceğin şey %100 doğru mu?"
"Bu bilgi iyi bir şey mi?"
"Bu bilgi bana veya başkasına yararlı mı?"
| Soru | Açıklama | Örnek |
|---|---|---|
| Bu doğru mu? | Gerçeklik temelinde test etmek | Verileri çarpıtmak doğru mu? |
| Bu adil mi? | Başkaları açısından adalet kontrolü | Akraba kayırması adil mi? |
| Kim zarar/yarar görecek? | Muhtemel kazançlı ve mağdur taraflar | Bütçe kısıntısı kimleri etkileyecek? |
| Gazetede manşet olsa rahat hisseder miydim? | Kamuya açıklandığında utanma kontrolü | "Öğretmen öğrencileri kayırdı" manşeti |
| Aileme, çocuğuma söyler miydim? | Yakınların öğrenmesi durumu | Çocuğunuz bu davranışı yapsa hoş karşılar mısınız? |
| Karar kötü kokuyor mu? | İçsel sezgi ve şüphe kontrolü | Belirsiz rahatsızlık hissediyor musunuz? |